Doğal Çevre ve İnsan

[askinelibol]

İnsan ve Doğa​

İnsanın doğa üzerindeki en yaygın etkileri şunlardır:

• Yerleşim yerleri kurarak
• Sanayi tesisleri kurarak
• Ulaşım ağlarını geliştirerek
• Maden yataklarını açarak
• Enerji üreterek ortaya çıkar.

Ancak doğa da insanı etkiler. Doğa, insan yaşamını çeşitli yollarla sınırlayabilir. Örneğin:

• Buzullar ile kaplı bölgelerde aşırı soğuk ve zorlu koşullar yaşanır, bu da insanların yaşamını kısıtlayabilir.
• Aşırı sıcak bölgelerde insanlar aşırı sıcaklar ve kuraklık nedeniyle zorluklarla karşılaşabilirler.
• Bataklık bölgeleri, sivrisinekler ve bulaşıcı hastalıkların yayılmasına neden olabilir.
• Dağlık ve kayalık bölgelerde tarım ve yerleşim zorluğu yaşanabilir.
• Çöl bölgeleri, su kaynaklarının sınırlı olduğu yerlerdir ve insan yaşamını zorlaştırabilir.

Sonuç olarak, insan doğayı etkilerken, doğa da insanın yaşamını sınırlayabilir ve belirli bölgelerde yaşam koşullarını belirleyebilir.

Doğa ve İnsan Etkileşimi​

İnsanın doğal ortamını atmosfer (hava küre), litosfer (taş küre) ve hidrosfer (su küre) şekillendirir. Bu üç doğal ortam insan yaşamının vazgeçilmez bileşenleridir. Bu nedenle coğrafya biliminin temel amacı, insanların yeryüzünü anlamalarına yardımcı olmaktır.
Gerçekten de insanlar, bu doğal ortamlardan yararlanmak için çeşitli faaliyetlerde bulunur. Örnekler:

• Kutuplara yakın yerlerde insanlar, soğuk iklim koşullarına uyum sağlamak için kalın giysiler giyerler.
• Kar yağışının fazla olduğu dağlık bölgeler, kış turizmi için ideal mekanlar haline gelir.
• Alüvyal topraklar üzerinde tarım yapılabilir ve bu bölgelerde tarımsal faaliyetler yaygındır.
• Okyanus akıntılarının karşılaştığı bölgelerde balıkçılık gelişir.
• Rüzgar hızının yüksek olduğu alanlarda rüzgar enerjisi santralleri kurulabilir.
• Karadeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerde, doğal bitki örtüsü orman olduğu için ahşap evler yaygındır.
• Bozkır bitki örtüsüne sahip İç Anadolu, küçükbaş hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı bir bölge olarak bilinir.
• Karasal iklim bölgelerinde yağışların az olduğu yerlerde tarlalar nadasa bırakılabilir.

İnsan faaliyetleri de doğal ortamla etkileşim içindedir ve bu etkileşimler birçok örnek içerir:

• Panama Kanalı’nın yapılması, Büyük Okyanus ile Atlas Okyanusu’nu birbirine bağlar.
• Nil Nehri’nin taşkınlarından korunmak için Aswan Barajı Mısır’da inşa edilmiştir.
• Ordu-Giresun’da deniz doldurularak bir havalimanı yapılması.
• Hollanda’da deniz kabarmalarına karşı koruma setlerinin inşası.
• Küresel ısınma gibi sorunlar, sanayileşme faaliyetleri ile ilgilidir.
• İstanbul trafiğini rahatlatmak amacıyla Avrasya Tüneli’nin inşa edilmesi.
• Türkiye’nin en büyük baraj gölünü oluşturan Fırat Nehri üzerinde elektrik üretimi ve sulama amacıyla barajlar inşa edilmiştir.
• Ulaşımı kolaylaştırmak için köprüler, tüneller ve viyadükler inşa edilmiştir.

Doğal Afetler​

Afet Nedir?​

En geniş anlamıyla afet, insanlara zarar veren olaylardır. Doğal afet, can ve mal kaybına yol açan doğal olaylardır. Bu doğal olayların oluşumunda insanların da etkisi olabilmektedir. Bu tür afetlere beşeri afet denir. Örnekler olarak kazalar, kontrol edilmeyen nükleer etkinlikler, terör eylemleri, hava kirliliği, su kirliliği, erozyon, heyelan, yangınlar, ve küresel ısınma verilebilir. İnsanların yaşamadığı alanlarda görülen olaylar can ve mal kaybına neden olmadığından afet kriterine girmemektedir.
Afetlerin Genel Özellikleri

• Oluşumları doğa olayları ile ilişkilidir.
• Can, mal ve doğal kaynak kaybına yol açarlar.
• Kısa bir süre içerisinde (aniden) meydana gelirler.
• Başladıktan sonra insanlar tarafından engellenemezler.
• Bir doğal afet, başka bir doğal afetin oluşmasına neden olabilir.

Oluşumlarına Göre Doğal Afet Türleri
Oluşum kökenlerine göre doğal afetleri üçe ayırabiliriz:

1. Yer kökenli (jeolojik) doğal afetler (deprem, tsunami, volkan patlaması, vb.).
2. Atmosfer kökenli (meteorolojik) doğal afetler (fırtına, sel, don, dolu, aşırı kar, çığ, yıldırım düşmesi, iklim değişikliği, vb.).
3. Biyolojik kökenli doğal afetler (salgın hastalıklar, böcek istilaları, vb.).

Afetler doğrudan sonuçlar doğurur: can kaybına, konut hasarına, toprak kaybına, tarımsal ürün kaybına, ulaşım yapılarının tahribine, haberleşmenin kesilmesine neden olur.
Afetler aynı zamanda dolaylı sonuçlara da yol açar: işsizliğe, psikolojik etkilere (panik, korku), ve salgın hastalıklara neden olabilir.

1. Yer Kökenli (jeolojik ) Doğal Afetler​

Jeolojik kökenli afetler, doğrudan yer kabuğundan veya yerin derinliklerinden kaynaklanan afet türleridir. Bu tür afetlerin önlenebilmesi mümkün değilse de etkilerini minimize etmek için çeşitli önlemler alınabilir. Jeolojik kökenli afetlere örnekler şunlardır:
Deprem: Deprem, yerkabuğu içinde meydana gelen kırılmalar sonucu oluşan titreşimler ve dalgalarla kendini gösteren bir doğal afettir. Bu tür afetler saniyeler içinde meydana gelir ve can kaybına ve mal kaybına neden olabilir. Depremin etkilerini en aza indirmek için depreme dayanıklı yapılar inşa etmek, deprem sığınakları oluşturmak ve deprem anında doğru davranışları bilmek önemlidir.
Heyelan: Heyelan veya toprak kayması, yamaçların eğim, yerçekimi ve su etkisiyle kaymaya başlaması sonucu meydana gelen afetlerdir. Heyelanlar uzun yıllar içinde de gelişebilir ve yaygın bir kara hareketi türüdür. Heyelan riskini azaltmak için erozyonu önlemek, eğimli bölgelerde ağaçlandırma yapmak ve toprak kaymasına karşı koruma önlemleri almak gerekebilir.
Tsunami: Tsunami, deniz tabanındaki depremler, volkan patlamaları, yer altındaki nükleer patlamalar ve benzeri olaylar sonucu deniz suyunun büyük dalgalar halinde kıyılara doğru yayılmasıyla oluşan bir doğal afettir. Tsunamiler Pasifik Okyanusu’nda sıklıkla meydana gelir. Tsunamiye karşı önlem almak için erken uyarı sistemleri kurmak ve kıyı bölgelerinde güvenli tahliye yolları oluşturmak önemlidir.
Volkan Patlaması: Volkan patlaması, yerin derinliklerindeki mağmanın yüzeye çıkarak lav ve gazların yayılmasıyla meydana gelir. Bu tür afetler volkanik kayaçların oluşmasına neden olur. Volkan patlamalarının etkilerini azaltmak için volkan izleme sistemleri kurmak, tehlikeli bölgelerde yerleşim alanları oluşturmamak ve patlamalar sırasında gerekli tahliye önlemlerini almak önemlidir.

2. Atmosfer Kökenli(meteorolojik) Doğal Afetler​

Dünya genelinde doğal afetlerin önemli bir bölümü meteorolojik afetlerden kaynaklanmaktadır. Doğal afet türleri ve öncelikleri coğrafi konum ve koşullara bağlı olarak ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. İşte başlıca doğal afetler:
Sel Nedir?
Sel, yoğun yağışlar veya eriyen kar nedeniyle nehirlerin, dere yataklarının veya çayların taşması sonucu meydana gelen su taşkınıdır. Özellikle bol yağış alan, deniz seviyesine yakın ve eğimli alanlarda sık görülür. Türkiye’de yaygın bir doğal afettir. Sel, çevreye, insanlara, hayvanlara, yerleşim bölgelerine, tesislere ve genel olarak etkilendiği çevreye ciddi sosyo-ekonomik zararlar verebilir.
Çığ Nedir?
Çığ, genellikle dağlık ve yüksek eğimli arazilerde, yamaçlarda biriken kar tabakalarının iç veya dış etkenlerle kayarak aşağı doğru hızla hareket etmesi sonucu meydana gelir. Çığlar, yıl boyunca farklı mevsimlerde meydana gelebilir ve özellikle kış aylarında dağcılık ve kayak bölgelerinde risk oluşturur.
Kuraklık Nedir?
Kuraklık, bir bölgedeki yağış miktarının buharlaşma miktarından daha az olması durumunda ortaya çıkar. Kuraklık, su kaynaklarının azalmasına ve su kıtlığına neden olabilir. Bazı bölgelerde ise kuraklık sürekli olarak yaşanır, örneğin Sahra Çölü ve Atacama Çölü gibi bölgeler.
Hortum Nedir?
Hortum, silindir şeklinde dönen ve genellikle kümülüs bulutları ile ilişkilendirilen hızlı dönen bir rüzgar türüdür. Hortum, yerden yükselebilir ve büyük yıkıcı güce sahiptir. Deniz veya göl üzerinde meydana gelen hortumlar, su hortumlarına neden olabilir.
Fırtına Nedir?
Fırtına, şiddetli rüzgarın neden olduğu hava hareketlerini ifade eder. Fırtına bazen diğer meteorolojik olaylarla birleşerek oluşabilir, örneğin kar, dolu, yağmur ve yıldırım gibi olaylarla birlikte şiddetli rüzgarlar fırtınaya yol açabilir. Fırtına şiddeti, rüzgar hızına bağlı olarak değişir ve 60 km/saat ve üstü rüzgarlar fırtına olarak kabul edilir.
Doğal afetler ülkeler ve bölgeler arasında farklılık gösterir ve bu afetlerle başa çıkmak için yerel önlemler almak önemlidir. Meteorolojik afetler, özellikle hava durumu tahminleri ve erken uyarı sistemleri ile minimize edilebilir. İnsanların bilinçli davranışlar ve doğal afetlere dayanıklı altyapılar inşa etmek de bu tür afetlerin etkilerini azaltabilir.

Biyolojik Kökenli Doğal Afetler​

Doğal koşulların etkisi altında, canlıların sebep olduğu erozyon, orman yangınları, biyolojik istilalar ve salgın hastalıkların neden olduğu afet türleridir.
Salgın Hastalık Nedir?
Epidemiyolojide, salgın, belirli bir insan popülasyonunda, belirli bir dönemde, beklenenden daha fazla yeni vakayla kendini gösteren bir hastalığı ifade eder.